Meike Bokhorst gaf tijdens op de UCALL conferentie op 31 oktober over Recht, politiek en rechtspolitiek een presentatie over de werkwijzen, strategieën, dilemma’s en impact van maatschappelijke organisaties, die rechtszaken gebruiken als instrument om de overheid te dwingen om normen op gebied van milieubescherming en dierenwelzijn te handhaven.

Zie ook: https://www.uu.nl/agenda/ucall-conferentie-2025-recht-politiek-en-rechtspolitiek.

Sinds het succes van de klimaatzaak van Urgenda kiezen steeds meer NGO’s de gang naar de rechter als instrument om hun doelen te realiseren. Bekend is Mobilisation for the Environment (MOB) met zijn stikstofuitspraken bij de Raad van State. Maar ook op gebied van dierenwelzijn zijn ngo’s zoals Varkens in Nood en Wakker Dier actief met rechtszaken. Zo gebruikt Wakker Dier rechtszaken om de NVWA te verplichten om in te grijpen bij veehouders. Waar de overheid zich terugtrekt, springen maatschappelijke controleurs, zoals Wakker Dier of MOB, in het gat om overheden juridisch te dwingen tot normhandhaving. Dit leidt bij een deel van de politieke partijen tot onvrede en voorstellen om de toegang tot het recht te beperken. Volgens de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) draagt de overheid zelf bij aan juridisering door te kiezen voor minimale wetsimplementatie en normhandhaving van open normen. Daardoor zijn maatschappelijke organisaties al snel succesvol bij hun gang naar de rechter.

Toezichthouders kunnen ook leren van maatschappelijke controleurs door met hen in gesprek te gaan en te reflecteren op het succes dat deze organisaties boeken in de rechtszaal. Het gebrekkige functioneren van het Vergunning-, Toezicht- en Handhavingsstelsel in het omgevingsrecht leert dat decentrale toezichthouders verder moeten professionaliseren en hun onafhankelijkheid moeten versterken om vertrouwen te krijgen van omwonenden. Als Omgevingsdiensten onvoldoende effect sorteren met dwangsommen kan de inzet van strafrechtelijke maatregelen uiteindelijk ook nodig zijn om gezaghebbend toezicht te kunnen houden. Lange tijd werd strafrecht beschouwd als niet passend in een cultuur van toezicht vanuit vertrouwen. Maar dalende milieukwaliteit en groeiende gezondheidsrisico’s voor omwonenden hebben de rijksinspectie doen inzien dat zij ook effectief publieke normen voor uitstoot van schadelijke stoffen moeten bewaken met strafrechtelijke handhaving als ultimum remedium.